Nöbetçi Eczaneler
ABD’de Trump yönetiminin iş başı yapmasıyla hem ülkede hem de dünyada belirsizliklere açık bir dönemin başlaması, piyasalarda da karamsarlığa neden oluyor. Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Selva Demiralp’in tahlili.
Yatırım iştahının en büyük iki düşmanı nedir diye düşünürsek, bunlardan biri kusurlu iktisat siyasetleri, başkası ise belirsizlik faktörüdür elbet.
Şimdi bu iki faktörün birbiriyle etkileşime girdiği bir ortam hayal edelim: Kusurlu siyaset kararlarının bir gün uygulamaya konup sonraki gün askıya alındığı, belirsizliğin hakim olduğu bir tablo. Bu türlü bir durumda, tüketici harcama kararlarını erteler, üretici ise yatırımlarını asgariye indirerek beklemeye geçer.
Bu cins bir belirsizlik ortamı, resesyon ihtimalini artırır. Bu tablo, ABD’nin şu anda içinde bulunduğu koşulları oldukça iyi özetliyor kanımca.
Bu topraklarda aşina olduğumuz ve zaman zaman tecrübe ettiğimiz benzer riskler, ABD için oldukça yeni bir deneyim.
Eylül 2021 sonrası ülkemizde uygulanan ve daha sonra Bakan Şimşek’in de “irrasyonel” olduğunu ima ettiği kusurlu siyasetleri hatırlayalım. Bu siyasetler, kurumları zayıflatarak enflasyonu tetiklemiş, oluşturulan düşük faiz ortamında, umulanın tersine, büyüme ve yatırımlar canlanmamıştı. Tersine pek çok iş insanı hem uygulanan siyasetlere yönelik memnuniyetsizliğini lisana getirmiş hem de önlemli davranarak gereksiz harcamaları kısma kararı almıştı.
Bugün, misal şartların dünyanın en büyük iktisadı olan ABD’de oluşmakta olduğunu gözlemlemek, hem üzücü hem de ABD’den dünyanın geri kalanına yayılabilecek riskler açısından tasa verici.
Piyasalar neden panik yaşıyor?
Sadece iki ay evvel, Trump’ın seçilmesiyle yükselişe geçen borsalar, bugün panik satışlarına sahne oluyor. Atlanta Fed’in şimdiki varsayımları, ABD iktisadının birinci çeyrekte %2.8’lik bir daralma yaşayabileceğine işaret ediyor. Bu nedenle, önümüzdeki hafta gerçekleşecek Fed toplantısında büyüme iddialarının aşağı taraflı revize edilmesi sürpriz olmayacaktır.
Peki, ne değişti de ABD iktisadına dair beklentiler böylesine keskin bir çöküş yaşadı? Piyasalara hakim olan karamsarlığın nedenlerini, yazının başında vurguladığım iki temel yatırım tehdidiyle özetleyebiliriz:
Bu gelişmeler, ABD iktisadına dair optimist beklentilerin süratle bilakis dönmesine yol açıyor.
Trump’ın ekonomik vaadleri neler?
Trump’ın iktisat siyasetleri dört başlıkta özetlenebilir: Tarifeler, göçmen siyaseti, bütçe disiplini ve deregülasyon.
İlk iki başlık, kısa vadede hem enflasyonu artırıcı hem de büyümeyi yavaşlatıcı tesirler yaratacağından stagflasyonist bir risk taşıyor. Maliye siyaseti açısından, hükümet harcamalarının azalması büyümeyi baskılarken, vergi indirimlerinin büyük ölçüde geçmiş siyasetlerin devamı olması nedeniyle ek bir canlandırıcı tesiri beklenmiyor.
Son olarak, deregülasyonun kapsamı şimdi olduka belgisiz olup 2025’te uygulamaya konulması beklenmiyor.
Trump neden gel-git yaşıyor?
Gümrük vergileri ABD’nin ihraç ettiği eserleri daha kıymetli hale getirmek suretiyle iç üretimi teşvik etmeyi amaçlıyor. Fakat ABD üzere devasa bir iktisadın birdenbire içine kapanıp büsbütün yerli üretime geçmesi ne sanıldığı kadar kolay, ne de uzun vadeli refah artışı getirecek bir dönüşüm. Bunu gören ABD’li seçmen ve üreticilerden yükselen itirazlar Başkan Trump’ın kendine ve siyasetlerine olan inancını sarsarak geri adım attırıyor ve tutarsızlık yaşamasına sebep oluyor.
ABD, Kanada ve Meksika ortasındaki hür ticaret bölgesine dayalı mevcut üretim yapısında, kimi orta malları bu üç ülke ortasında 7-8 defa el değiştiriyor. Bu yapı içerisine gümrük tarifeleri getirilmesi, maliyetleri katlayarak artırırken kısa vadede üretim yapısını değiştiremeyen şirketleri üç sıkıntı seçenekle karşı karşıya bırakıyor: Kar marjlarını düşürmek, maliyetleri tüketiciye yansıtmak yahut üretimi azaltmak.Tam da bu nedenle, Ford CEO’su Jim Farley’nin “Tarifeler ABD sanayiinde büyük bir delik açar” çıkışına dikkat etmek lazım.
Trump’ın tutarsızlıklarının bir diğer nedeni, hareketlerini şekillendiren dürtünün iddia ettiği gibi “ABD’yi harika yapmak” değil, Biden döneminde yapılanları silme güdüsü olması kanımca. Bu yaklaşım, bir dizi çelişkiyi beraberinde getiriyor.
Bir yandan ABD’de üretim yapacak yabancı şirketlere vergi indirimi vaat ederken, diğer yandan Biden döneminde benzer motivasyonlarla çip üretimini teşvik eden “Chips Act”i devre dışı bırakıyor—yani büyük fotoğrafta ne istediği anlaşılamayan ve iki ileri bir geri adımlar atan bir lider görüyoruz.
Sonuç olarak, hem kusurlu siyasetlerde ısrar hem de bu siyasetlerin ne vakit uygulanacağı konusundaki belirsizlik, ekonomik büyüme için önemli bir tehdit haline geliyor.
ABD’de olası bir resesyon bizi nasıl etkiler?
Küresel üretimin yaklaşık dörtte birini sağlayan ABD ekonomisinde yaşanacak bir resesyon, dünyanın geri kalanı için de tehlike çanlarının çalması anlamına geliyor. ABD’nin en büyük ithalatçı ülke olması, ekonomik yavaşlamasının direkt ticaret ortaklarını (Meksika, Kanada, Almanya, Çin) ve bu ülkelere orta malı satan tedarikçileri olumsuz etkilemesine yol açacaktır. Tarifelerin devreye girmesiyle ithalat talebi daha da azalacaktır.
ABD ile direkt ticareti yavaşlayan ülkeler, bir sonraki kademede öbür ticaret ortaklarından ithalat taleplerini de düşürür—ki bizim için asıl risk burada.
Örneğin, ABD’nin beşinci büyük ithalat pazarı olan Almanya ile ticaretinin zayıflaması, ihracata dayalı büyüyen Alman ekonomisini ve otomobil, finans ve teknoloji alanlarında ABD’ye güçlü bağlarla bağlı Avrupa iktisadını olumsuz tesirler.
Bu durum, Avrupa’nın Türkiye’den yaptığı ithalatı da azaltarak ikincil dalgalar yoluyla Türkiye iktisadına negatif tesir yaratır.
Tüm bu aksiliklere karşın, yaşanan gelişmelerin doğurabileceği olumlu tesirler de var. Öncelikle, ABD kaynaklı global bir yavaşlama, emtia ve petrol fiyatlarını düşürerek Türkiye üzere petrol ithalatçısı ülkeler için avantaj yaratabilir. Ayrıyeten, ABD ekonomisindeki sakinlik, Fed’in faiz indirim ihtimalini artırarak daha zayıf bir dolar ve daha düşük borçlanma maliyetleri anlamına gelebilir.
Son olarak, gerek tarife tehditleri gerekse savunma alanındaki zaruri ihtiyaçlardan ötürü ABD’den uzaklaşan Avrupa, bize değerli bir fırsat penceresi açabilir. Zayıflayan bağlarını güçlendirme yoluna giren Avrupa’nın Türkiye’yi bu çembere dahil edilme ihtimali, ekonomik bağlantılarda de Türkiye’nin daha güçlü bir pozisyona gelmesini sağlayabilir ve bir türlü aşamadığımız eşikleri aşmamıza vesile olabilir.