Duyguca zeki olabilmek…

Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, çoklu zekâ konusunu kıymetlendirdi.

Çoklu zekâ kuramı 1983 yılında ortaya atıldı

Prof. Dr. Nevzat Tarhan, çoklu zekâ kuramının, 1983 yılında Harvard Üniversitesi’nden Prof. Dr. Howard Gardner tarafından ortaya atılmış bir tez olduğunu, Gardner’ın, bir eğitim psikoloğu olarak, çocukların zekâsının sırf matematiksel zekâ ile sonlandırılmasının yetersiz olduğunu savunduğunu söz ederek, “Bir çocuğu tanımak için yalnızca matematiksel zekâyı ölçmenin ve Stanford-Binet üzere testlerle kıymetlendirme yapmanın birçok çocuğa haksızlık yaptığını söz etmiştir. Forrest Gump sinemasında, yetenekli olmasına karşın zekâ düzeyi kâfi görülmediği için dışlanan bir çocuğun harikulade muvaffakiyetler elde ettiğini görüyoruz. Gardner, bu türlü örneklerden yola çıkarak, zekânın tek bir yapıdan ibaret olmadığını, çoğul olduğunu ve geliştirilebilir bir yapıya sahip olduğunu savunmuş, bu doğrultuda çoklu zekâ kuramını geliştirmiştir.” dedi.

Sözel zekâ ve mantıksal zekâ testlerde ölçülebilen iki zekâ türü…

O periyotta Gardner’ın yedi farklı zekâ çeşidi tanımladığını lisana getiren Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Sözel zekâ ve mantıksal zekâ, ekseriyetle klasik olarak bilinen ve testlerde ölçülebilen iki zekâ cinsidir. Öteki zekâ çeşitlerini ölçmek daha güç olabilir, lakin bu cinslerin belli özellikleri vardır. Örneğin, müziksel zekâ. Müziksel zekâya sahip şahıslar, çocukluk devirlerinde kapı gıcırtısından bile ritim çıkarıp dans edebilirler. Bu, kulak zekâsı olarak da bilinir. Nota bilgisi olmadan melodileri ve ritimleri anlayabilen bu bireyler, müziksel zekâ açısından epey yeteneklidir. Bir başka zekâ tipi ise görsel zekâdır. Görsel zekâsı yüksek olan bireyler, bilhassa harita okuma, tasarım, zihinsel imgeler oluşturma üzere alanlarda başarılıdır. Ressamlar, mimarlar, çizerler ve pilotlar bu zekâ cinsine sahip şahıslara örnek gösterilebilir. Gördükleri bir şeyi kolaylıkla çizebilir yahut tasarlayabilirler. Ayrıyeten, bedensel zekâ da değerli bir zekâ çeşididir. Bedensel zekâya sahip bireyler, vücut duyumlarını çok âlâ algılar ve koordine edebilirler. Uyum, istikrar, sürat ve fizikî dayanıklılık üzere maharetler bu zekâ tipinin en besbelli özellikleridir. Mesela atletler, dansçılar, cerrahlar.. İnce motor marifetleri, bunlarda çoktur.” diye konuştu.

Zekâ yüzde 60-70 oranında eğitimle geliştirilebilir

Zekânın, doğuştan gelen bir kapasite olarak yüzde 30-40 oranında belirleyici olduğunu söz eden Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Yüzde 60-70 oranında eğitimle geliştirilebilir. Zihinsel yatırım, emek ve gayretle daha süratli yol alınabilir ve bu şahıslar daha avantajlı olurlar. Toplumsal zekâ da var. Mesela bunlar eğitimciler ortasında, başkanlar ortasında, terapistler ortasında, psikologlar ortasında kıymetlidir. Karşı tarafın hislerini okurlar. Öteki bir zekâ çeşidi de içsel zekâ. İçsel zekâ da kendini tanır, tahlil eder, okur. Filozoflar, din adamları, psikologlar da içsel zekâyla, öz inançlı, öz disiplinli, kendini geliştirebilen şahıslardır. Bir de doğasal zekâ var. Çok çevreci olurlar bu şahıslar. Florayı tanır, bitkiyi tanır, çiçekleri, ağacı çok âlâ tanır.” dedi.

Evrensel bir ahlaki zekâ var mı?

Bir de tanımlanmış zekâlar ortasında varoluşçu zekânın olduğunu kaydeden Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Bu çoklu zekâdaki kişi varoluşu sorguluyor: ‘Ben niçin varım? Ölüm nedir? Neden ölürüz? Başka insanlara neden âşık oluruz? Dünya nasıl, niçin geldi?’ gibi varoluşsal sorular soran kişilerdir. Bir diğeri de ahlaki zekâ olarak ifade ediliyor.” sözünde bulundu.  

Gardner’in, üniversal bir ahlaki zekâ konusunda bir karara varamadığını da söyleyen Prof. Dr. Tarhan, “Düzenlediğimiz Pozitif Psikoloji Kongresi’ne Gardner’i davet ettik. 90 yaşında olmasına rağmen çevrimiçi olarak etkinliğimize katıldı. Bir soru sordum ‘Teknoloji gelişiyor, bilgisayarlar hızla artıyor, yapay zekâ ile ilgili açılımlar başladı. Bu insanlığın geleceği ne olacak?’ diye… Dedi ki; ‘Maddi refah artacak, daha da artacak. Teknoloji de artacak ama insani değerlerin artacağı konusunda çok endişelerim var’. Gerçekten de kötülükleri görüyoruz.” diye konuştu.

‘Vicdani zekâ’ kavramını tanımlamıştım…

Türkiye’de ve dünyada kötülüklerin, maddi refah arttıkça azalması beklenirken tam aksine artış gösterdiğini lisana getiren Prof. Dr. Tarhan, “Bu durum, toplumsal çürümenin bir göstergesi olarak bedellendiriliyor. 2010 yılında yayımlanan Olumlu Psikoloji kitabında, ‘vicdani zekâ’ kavramını tanımlamıştım. ‘Ahlaki zekâ’ yerine ‘vicdani zekâ’ demek, bu kavramın daha ölçülebilir ve tanımlanabilir olmasını sağladı. Kitabın yayımlanmasının akabinde bir takım benimle irtibata geçti. ‘Kitapta tanımladığınız kavramları bir test ve ölçek hâline getirmek istiyoruz.’ diyerek bir çalışma yaptılar ve ‘Vicdani Zekâ Ölçeği’ ni geliştirdiler.” diye anlattı.

Anne baba ve öğretmenlere zekâ tiplerini içeren rehber

Duyguların Psikolojisi kitabında zekâ tipinin içeriğini tanımlayan 10’ar soruluk ölçek paylaştığını kaydeden Prof. Dr. Tarhan, “Böylece anne babalar ve eğitimciler, çocuklarına bu soruları sorarak hangi zekâ türünün baskın olduğunu kolayca belirleyebilirler. Anne, baba veya rehber öğretmenler ilkokul seviyesindeki çocuklara bu ölçümleri yaparak çocukları analiz eder. Sınıf öğretmeni çocuğu iyi tanıdığı için de yetenek avcılığı yapabilir.” dedi.

Gerçek başkanlar farklı zekâ cinslerini istikrarlı kullanır

Zekâ cinslerinin birbirleriyle alakaları konusuna da değinen Prof. Dr. Tarhan, “Aslında ülkü olan, tüm zekâ cinslerini yerinde ve vaktinde kullanabilmektir. Kimi zekâ tiplerinde çok başarılı olabilirsiniz, lakin gerçek başkanlar ve kanaat liderleri, farklı zekâ tiplerini istikrarlı bir formda kullanabilen şahıslardır. Bu beşerler, topluma katkı sağlar ve başka insanlara yol gösterir. Bu nedenle, her bireyin tüm zekâ çeşitleriyle ilgili hünerlerini geliştirmesi gerekir. Hiç kimse tek bir zekâ çeşidiyle ilerleyemez, zira hayatın farklı alanlarında çeşitli zekâ çeşitlerine muhtaçlık duyulur. Örneğin, toplumsal zekâ da içsel zekâ da kıymetlidir. Tahminen bir mevzuda en uygun olmayabilirsiniz, fakat tüm zekâ tiplerinde minimum bir düzeye ulaşmak gereklidir.”

Mantıksal zekâsı yüksek olanın duygusal zekâsının düşük olabilir…

Bazı insanların birkaç lisanı çok âlâ konuşabildiğini lakin biriyle sohbet etmekte zorlanabildiğini söyleyen Prof. Dr. Tarhan, sözlerini şöyle tamamladı:

“Bu durum, onların mantıksal zekâsının yüksek, lakin duygusal zekâsının düşük olduğunu gösterir. Örneğin, Einstein son derece dâhiydi; satranç oynuyor, keman çalıyor ve harikulâde keşifler yapıyordu. Lakin duygusal ve toplumsal zekâsı gelişmiş değildi. Evliliğinin 10. yılında eşine, ‘Benimle evli kalmak istiyorsan üç öğün yemeğimi hazırla, benden ilgi bekleme’ demişti. Bunun üzerine eşi, evliliği bitirme kararı aldı. İlkokul yıllarında ise öğretmenleri ona ‘Bu çocuk okumaz, adam olmaz’ demişti. Einstein, kendi alanında son derece başarılıydı, lakin başka zekâ cinslerini ihmal etmişti. Bu durum, insan vücudunun istikrarlı bir formda büyümesine benzetilebilir. Gözümüz olağandışı halde büyük olursa, yüzümüzün doğal ahengi bozulur. Tıpkı biçimde, zekâ cinsleri de istikrarlı bir ruhsal bütünlük içinde gelişmelidir. Elbette, bir zekâ çeşidi başkalarına kıyasla daha baskın olabilir, lakin başkalarını ihmal etmemek gerekir. Eğitimcilerin bu dengeyi sağlamak için yönlendirme yapması çok kıymetlidir. Müziksel zekâsı yüksek bir çocuğun illa müzik sanatkarı olması gerekmez. Lakin bu çocuk ders çalışırken müzik dinleyerek daha kolay öğrenebilir.”

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı